Letterlijke tekst persconferentie informateur Buma op 8 december 2025

BUMA

Goedemiddag allemaal. Vorige week stond ik hier ook, toen voor de overhandiging van mijn tussenverslag, het eerste deel van de opdracht. En bij dat tussenverslag had ik een bijlage, namelijk de gezamenlijke agenda van D66 en CDA. Ik kan nu melden dat ook het tweede deel van mijn opdracht is afgerond en dat ik mijn eindverslag zo dadelijk aan de voorzitter van de Tweede Kamer zal aanbieden. Ik heb zoals u weet de afgelopen week nog met alle fractievoorzitters gesproken over de vraag of zij aanknopingspunten zien in de agenda, of in delen daarvan. Ook wilde ik van hen weten hoe zij tegen coalitievorming aankijken en of zij bereid zijn tot steun, in wat voor vorm dan ook, aan de totstandkoming van een kabinet. Alle fracties op een na zagen voldoende inhoudelijke aanknopingspunten in de agenda van D66 en CDA om eventueel verder te spreken. Maar over de manier waarop eventuele verdere samenwerking zou moeten worden vormgegeven, verschillen de meningen nog. En ik heb u daar afgelopen donderdag ook al een inkijkje in gegeven. Dit weekend is er tussen verschillende fracties veel contact geweest. De eerder ingenomen standpunten, ho, daar gaat mijn papiertje, de eerder ingenomen standpunten over de mogelijkheden en de onmogelijkheden van coalities zijn naar aanleiding van de contacten dit weekend niet wezenlijk veranderd. Maar toch is er wel verandering. Want ik zie wel voldoende steun voor een vervolgstap. Namelijk dat D66, VVD en CDA samen verder aan de slag gaan. En daarom ben ik tot het advies gekomen dat deze drie partijen, D66, VVD en CDA, op mede op basis van de eerder gepresenteerde agenda aan het werk gaan om een akkoord voor te bereiden op basis waarvan een stabiel kabinet kan worden geformeerd. Deze volgende fase is bedoeld om inhoudelijk verder te praten, maar ook om verder te zoeken naar brede steun in beide kamers. Die brede steun kan gevonden worden in incidentele of structurele vorm, in een minderheidskabinet met afspraken, maar ook in een meerderheidsvariant. Deze ligt ook nog op tafel. En ik wil benadrukken, en ik zal dat ook zeggen tegen de drie partijen, dat het belangrijk is om in een vroeg stadium andere partijen te gaan betrekken. Dat vergt voor deze drie partijen dus de komende periode veel overleg met andere fracties. Maar het vergt ook wat van alle partijen. Want het vergt bij alle partijen in de Tweede Kamer het besef dat formeren een proces is van geven en nemen, en van anderen wat gunnen. Dan bied ik nu graag mijn eindverslag aan aan de voorzitter.

VRAAG (NOS)

Dag meneer Buma. Vorige week donderdag zei u nog: voor het verder praten tussen deze drie partijen is niet genoeg steun. Wat is er in de tussentijd nou eigenlijk veranderd?

BUMA

Het verschil is dat er nu wel voldoende steun is, wat ik verwacht terug te zien morgen in het debat, voor deze drie partijen om verder te gaan spreken.

VRAAG

Welke bewegingen heeft er dit weekend dan plaatsgevonden?

BUMA

Er is gesproken over de vraag of het mogelijk is om in ieder geval met deze fase verder te gaan in het proces.

VRAAG

Yeşilgöz van de VVD noemt dit een tussenstap. Hoe zou u dit noemen?

BUMA

Ik moet zeggen, die woorden heb ik nog niet over nagedacht. Ik zie het als een volgende stap. Als zij het ziet als een tussenstap, zou ik zeggen: nou, wat mij betreft mag de ambitie echt zijn om hier iets moois van te maken in deze stap. Maar of het een eindstap of een tussenstap is, dat kan ik niet zeggen.

VRAAG (RTL)

Kan een minderheidskabinet een eindstation zijn?

BUMA

Zeker, dat kan. Ja.

VRAAG

Vindt u dat ook aannemelijk, dat het een eindstation gaat zijn?

BUMA

Ik heb in mijn advies nadrukkelijk opengehouden, de mogelijkheid: minderheidskabinet of meerderheidskabinet. Als ik kijk naar de gesprekken de afgelopen tijd, dan is dus gebleken dat er op dit moment geen basis is voor een meerderheidskabinet.

VRAAG

Dat blijft zo, denkt u?

BUMA

Op dit moment, in ieder geval. Dus daarom is de opdracht ook nu: deze drie partijen gaan verder praten, maar heel bewust praten of over een minderheidsvariant, maar gelet op de grote uitdagingen, wel verschillende afspraken, zo mogelijk, hoe breder hoe beter, met andere fracties. Dus praten met andere fracties. En dat kan ook een meerderheidskabinet worden. Maar dat staat in deze volgende fase open.

VRAAG

U had het net ook over een proces van geven en nemen. Dat zegt u denk ik niet zomaar. Ervaart u het ook als een proces waar er te weinig wordt gegeven?

BUMA

De afgelopen tijd heeft laten blijken dat er te weinig wordt gegeven. Dat dus wel veel stellingen worden herhaald, maar dat de stap naar voren om ook van die stellingen af te komen, om samen te werken aan het besturen van het land, in welke rol dan ook, dat dat tot nu toe nog niet voldoende is geweest.

VRAAG

Valt u dat tegen?

BUMA

Ik heb er eerder van gezegd dat ik begrijp voor partijen hoe moeilijk het is om te bewegen. Het is ook een moeilijke verkiezingsuitslag. Dat erken ik ook. Met verschillende partijen die niet heel groot zijn, maar samen moeten werken met grote verschillen. Dus het heeft zonder meer tijd nodig. En ik roep ze wel op om ook inderdaad in de komende tijd die stap naar voren te zetten.

VRAAG

Jesse Klaver liep vanmorgen een beetje boos weg. En hij zei dat de kiezer is belazerd. Heeft hij een punt?

BUMA

Dat soort woorden laat ik aan hem. Ik ga als informateur mijn verslag geven. En de reacties zijn aan partijen.

VRAAG

Maar wordt hij net zo uitgesloten als Geert Wilders?

BUMA

Dat is een vraag die ook aan de partijen moet worden gesteld. Want ik kijk alleen maar: welke mogelijkheden zijn er voor een vervolgstap en welke verschillende partijen kunnen daarin meedoen?

VRAAG

Dus daar kunt u niet iets over zeggen of de kiezer belazerd is?

BUMA

Dat vind ik echt typisch een uitspraak die partijen doen. En dat respecteer ik dat zij dat doen.

VRAAG (SBS)

Om het nog even iets specifieker te maken: hij zei dat de kiezer, die voor verandering had gekozen, werd belazerd. Is dit dan geen verandering die beloofd is aan de kiezer?

BUMA

Nogmaals, ik ga niet in op uitspraken van politiek leiders. Ik ga alleen maar één ding doen, en dat zo goed mogelijk: een eindverslag presenteren om daarmee verder te kunnen gaan in de volgende periode. En het is echt aan de verschillende partijen om daarop te reageren.

VRAAG

Hij noemde het ook een enorm risicovol experiment. Dat is natuurlijk iets wat misschien breder de kritiek is, dat zo'n minderheidsvariant wel heel fragiel zal zijn.

BUMA

Ik heb natuurlijk gekeken naar de mogelijkheden. En we zijn eerst begonnen met het kijken: welke meerderheidsvarianten zijn er? Want natuurlijk is het zo dat het de meeste stabiliteit biedt om een meerderheidsvariant te hebben in beide Kamers. Zo is het ook begonnen. Maar we hebben ook gezien dat er de afgelopen tijd geen enkele variant was die tot die meerderheid kon leiden. Deels door blokkades, deels doordat het allemaal heel erg ingewikkeld ligt. Dat maakt dat je verder kijkt. Dat maakt dat eerst de inhoudelijke agenda is opgesteld en dat nu mede op basis van die agenda drie partijen aan het werk gaan om of een minderheidskabinet te bouwen, waarvan ik zeg: werk vanaf het begin aan zoveel mogelijk steun, of toch nog een partij te vinden of partijen die gaan aansluiten om er een meerderheid van te maken.

VRAAG

Ook even terug naar mijn collega over de vraag wat er nou precies in het weekend is veranderd. Als ik het goed begrijp, is er helemaal niets veranderd ten opzichte van vrijdag. Waren vrijdag deze drie partijen al welwillend om met elkaar verder te praten, alleen hopen jullie nog dat JA21 en GroenLinks-PvdA misschien dit weekend zouden bewegen voor steun?

BUMA

Ik heb net aangegeven wat het verschil is en ook dus wat het inderdaad niet is. Het is niet veranderd in posities van wie wil nu uitspreken dat die steun geeft op wat voor manier dan ook of geeft nu aan vooraf afspraken te willen maken, of blokkades die weggaan. Dat is dus voor en na het weekend. Wat voor mij het verschil was waardoor ik wel dit eindverslag kon geven naar ook echt een stap verder, is: partijen hebben gezegd, een aantal, want ook een aantal niet, maar voldoende naar mijn inschatting voor nu, om morgen te zeggen: deze vervolgopdracht kan inderdaad uitgevoerd worden, waardoor we wel een stap kunnen zetten, maar het is tegelijkertijd niet een doorbraak in die zin dat we nu een kabinet hebben of een gesteunde minderheidscoalitie.

VRAAG

Maar dat betekent dan gezien de reactie van Jesse Klaver vanochtend dat de heer Eerdmans wellicht heeft gezegd: ik zou het mogelijk wel kunnen steunen als deze minderheidsvariant er komt.

BUMA

Het gaat dus met name nu om de vraag of er morgen steun is. En wie dat allemaal gaat doen, dat moet de fractie zelf zeggen. Dat ga ik niet doen, maar mijn inschatting is ook na gesproken te hebben met de drie fractievoorzitters, want ik heb die vraag ook aan hen voorgelegd, dat zij wel de inschatting hebben dat hier morgen een meerderheid voor te vinden zou moeten zijn.

VRAAG

Dus al die telefoontjes die dit weekend hebben plaatsvonden, die hebben wel degelijk iets in beweging gebracht waardoor u bent veranderd van gedachte om deze variant wel voor te stellen?

BUMA

De telefoontjes, maar ook naar aanleiding van het gesprek, maar inderdaad zou je kunnen zeggen: dit weekend heeft in ieder geval gebracht dat na het gesprek wat ik met de fractievoorzitters had nu er in ieder geval voldoende steun lijkt morgen in het debat om een vervolgstap te zetten die is: deze drie partijen aan het werk. En zoals ik aangeef, vanaf het begin praten met anderen over de steun.

VRAAG

En bent u vanaf donderdag weer terug in Leeuwarden?

BUMA

Vanaf donderdag. Woensdag is het debat. En wellicht dat ik zelfs woensdag alweer probeer naar Leeuwarden terug te rijden.

VRAAG (AD)

Meneer Buma, u zegt dat de partijen op zoek moeten naar brede steun voor verschillende onderwerpen. Maar ziet u dat ook bij bijvoorbeeld bezuinigingen gaan lukken?

BUMA

Dat is wat nu de komende tijd uitgezocht moet worden. Dus ik heb in mijn verslag ook op een gegeven moment staan dat als er geen afspraken worden gemaakt, het over het algemeen makkelijker is om steun te krijgen voor uitgaven dan voor de dekking daarvan. Dat klopt.

VRAAG

Maar is het dan geen wensdenken dat dit dan gaat lukken?

BUMA

Het is noodzaak. Vanaf het begin na de verkiezingen staan we op een positie waarin geen enkele coalitie meerderheid heeft. Dat is feit. Tot nu toe. Waarin er nog steeds blokkades staan. Waarin tegelijkertijd heel veel, en dat is in deze fase wel nieuw geworden, heel veel fracties, ik zei al: op een na, aanknopingspunten zien in die agenda. Dus gek genoeg op inhoud is er best wel te praten. Maar in posities staat men ver uit elkaar. En dat is wat de komende tijd moet veranderen.

VRAAG

Hoe analyseert u dat dan? U bent ook een politiek dier, hoe kijkt u naar deze situatie?

BUMA

Daar heb ik eerder van gezegd, e nu ook net: wat we moeten gaan zien, is dat na de posities die zijn ingenomen voor de verkiezingen, we nu gaan naar een fase waarin men ook durft te geven en te nemen.

VRAAG

Moet de campagnestand eraf?

BUMA

Dat is nou typisch waarvan ik het gevoel heb dat hij er echt wel meer aan het afgaan is, om maar even zo te zeggen. Dat heeft mijn voorganger heel erg vastgesteld. Ik geloof zeker dat de gesprekken hebben geholpen, heel veel gesprekken met elkaar hebben geholpen. Ik zie ook dat de verhoudingen goed zijn, dat men ook echt wel naar elkaar luistert. Tegelijkertijd is die vervolgstap nog steeds iets wat moet komen, namelijk dat men wel beseft dat verschillen moeten worden overbrugd in de Nederlandse verhoudingen omdat uiteindelijk de kiezer wel verschillende partijen heeft gekozen maar volgens mij ook één ding wil, dat het land snel geregeerd wordt. En dat gebeurt op zo'n manier niet snel genoeg.

VRAAG

En is dit dan ook een vorm van tijd kopen?

BUMA

Nee, dat is het niet. Het is wel zo, zonder meer, dat het tijd kost om tot een coalitie te komen. Dus inderdaad de hoop dat het heel snel zou gaan, was best wel optimistisch met deze uitslag. Blijkt in de praktijk ook ingewikkeld te zijn. Maar het kan snel gaan en langzaam gaan, dat weet ik niet. Ik weet wel dat, heb ik ook eerder gezegd: toen de agenda uitkwam, dat ging over vijf hoofdpunten. Nu moet men echt wel gaan naar het totale akkoord. Dat moet echt het verschil worden. Dus niet meer een paar punten eruit en nog een keer terugkomen. Nee, dit is de basis van het akkoord en dit is de steun die we daarvoor ook moeten zien te krijgen.

VRAAG

U zegt ook dat de partijen in een vroeg stadium andere partijen erbij moeten gaan betrekken. Betekent dat dan ook dat de VVD met GroenLinks-PvdA aan tafel gaat zitten?

BUMA

Ik sluit daar helemaal niks in uit. Dus dat zie je wel wat zij gaan doen. Maar het gaat dan natuurlijk om wat mijn advies is. En mijn advies is: praat breed. En het is aan de fracties om te zeggen met wie zij vervolgens gaan praten, wel in de wetenschap dat uiteindelijk dus er wel ergens ooit een meerderheid moet zijn die zorgt dat er een kabinet op het bordes komt. Want er zijn gewoon heel grote opgaven die moeten worden opgelost.

VRAAG

Maar als je dus als partij gaat praten over de inhoud en over mogelijke bezuinigingen, dus de lusten en de lasten, met een politieke partij die je eigenlijk blokkeert, wat is dan het verschil?

BUMA

Met?

VRAAG

Nou ja, waarom kunnen ze dan niet gewoon over een kabinet gaan praten met elkaar?

BUMA

Nogmaals, dat is aan de partijen. Dus de vraag aan mij snap ik. Maar ik geef het advies. Zoals ik dat ga geven. Drie partijen samen aan de slag. Die kunnen dat doen uiteindelijk in de vorm van een minderheidskabinet met voor hun gevoel voldoende steun en voldoende zekerheid om verder te gaan. Het kan ook zijn dat er uiteindelijk toch een meerderheidskabinet uit gaat komen. En met welke partijen en fracties is aan hen.

VRAAG

Heeft u er vertrouwen in dat het gaat lukken?

BUMA

Ja, ik heb er zeker vertrouwen in dat het gaat lukken. Het gaat ook lukken, want er komt een kabinet uit. Ik denk ook dat men steeds meer zal zien dat men echt voortgang moet maken. En dat hangt erop dat men ziet dat het bouwen van een kabinet vraagt om bewegingen van iedereen. En dat leg ik ook steeds neer. De gesprekken gaan goed, de gesprekken zijn plezierig. De posities worden ook best wel begrepen van elkaar. En tegelijkertijd zal men toch aan Nederland moeten laten zien dat vanuit de Tweede Kamer uiteindelijk een meerderheids- of een minderheidskabinet komt.

VRAAG (BNR)

Even terug naar de oproep voor geven en nemen. Aan welke partij is die gericht?

BUMA

Aan alle.

VRAAG

Aan alle partijen?

BUMA

Ja.

VRAAG

En zijn er specifiek partijen waarvan u zegt: die moeten een stap naar voren zetten?

BUMA

Ik heb heel bewust in deze zinnen die ik uitsprak, geen partij genoemd. Wie zich aangesproken voelt, mag zich aangesproken voelen. Maar het gaat om alle partijen.

VRAAG

En waarom doet u dat dan niet? Waarom noemt u geen partijen daarin? Omdat ik dat niet aan mij vind als informateur. Ik doe de oproep: ga we met elkaar praten. Maar ik doe dat niet in de vorm van een gradatie, in stappen naar voren.

VRAAG

En uw opdracht luidt: het formuleren van uitgangspunten voor de vorming van een kabinet en daarbij in acht nemen dat voldoende steun is in beide Kamers. Dus als er een minderheidsvariant uitkomt, heeft u dan ook onderzocht of met mensen gesproken of het parlementaire stelsel wel klaar is voor een minderheidsvariant?

BUMA

Dat is een heel andere vraag. We zien dat er tot nu toe geen meerderheidskabinet uitkomt. Dus de vraag: zijn we er klaar voor, is niet de vraag die gesteld moet worden. U mag hem wel stellen, maar de vraag die ik niet kan beantwoorden. De vraag die we moeten beantwoorden, is: kunnen we met voldoende steun in beide kamers een agenda bouwen waar een kabinet mee aan de slag kan? Op dit moment is er geen meerderheidsvariant die daartoe komt. Tweede kamer niet. En de Eerste Kamer is nog verder weg. Dus dat probleem hebben we. Dus praat je over een meerderheidsvariant. En de komende periode moet laten zien of het inderdaad lukt om dat voor elkaar te krijgen. Ik heb daar vertrouwen in omdat alle fracties ook tegen me zeggen: het moet snel, we voelen de verantwoordelijkheid, de agenda heeft in hoofdlijnen veel waar we over kunnen spreken. Ook als ik mensen met elkaar zie spreken, zie ik het begrip voor elkaar. Blijft alleen nog die stap vooruit.

VRAAG

Maar de laatste keer dat er een minderheidsvariant was, is bij mijn weten in 1939. Kabinet-Colijn V. En dat werd na een paar dagen weggestemd met een motie van wantrouwen. Dus dat is niet echt een succesnummer. Heeft u daar dan op gelet? Kijkt u naar ons parlementaire stelsel in hoeverre dat klaar is voor een minderheidsvariant?

BUMA

Dan kom ik weer terug bij het vorige: meerderheidsvarianten worden geblokkeerd. Dus voor zover ze mogelijk zijn, wil men niet met elkaar in een kabinet zitten. Los van de agenda die gemaakt is. Dus mijn advies kan niet zijn: dwang in een meerderheidskabinet. Mijn advies gaat uit van de posities en komt op dit moment uit bij een advies voor drie partijen om verder te gaan spreken, nogmaals, om daar een minderheidskabinet te maken met voldoende uitzicht op steun of toch een meerderheidskabinet. En dat zal de tijd moeten laten zien.

VRAAG (FD)

Ik wil nog een vraag stellen over wat u zei over die voldoende afspraken met de andere fracties die gemaakt moeten worden. Hoe ziet zo'n afspraak er precies uit?

BUMA

Dat heb ik ook bewust open gelaten. Ik merk dat daar natuurlijk ook verschillende gesprekken over plaatsvinden precies: hoe kan dat eruit zien? En ik vind dat dus in een volgende fase. En het is wel de reden dat ik heb gezegd: begin snel met gesprekken met andere fracties. Want als je nu echt toegaat naar een akkoord op basis waarvan een kabinet kan worden geformeerd, dan moet je op het moment van het akkoord ook weten of dat kabinet kan worden geformeerd. Dus mijn advies aan hen is: in een vroeg stadium met andere fracties praten over op welke manier je samen tot iets kan komen.

VRAAG

En hoe borg je dat dan? Als je dat niet borgt met een regeerakkoord, want daar zitten die andere fracties dus niet in.

BUMA

Nogmaals, dat is aan de vervolgfase om te overleggen hoe men dat wil borgen. Dus de vragen snap ik, die gaan nu over de haalbaarheid van de minderheidsvariant. Nogmaals, de minderheidsvariant is in beeld gekomen omdat alle meerderheidsvarianten worden geblokkeerd. Dus het heeft voor mij geen zin om te zeggen: er moet een meerderheidskabinet komen, want men stapt daar op dit moment niet voldoende in. Dus is de volgende optie: ga met een minderheid spreken. En daar kan dus een minderheidskabinet uitrollen met voldoende steun of het wordt toch een meerderheidskabinet. Dat staat nog open.

VRAAG

Hoelang moet de volgende fase duren, denkt u?

BUMA

Daar heb ik heel bewust geen tijd aan gekoppeld. Natuurlijk, vergeet niet: er komt een debat en de Kamer kan zelf praten over een tijdslimiet. Maar ik vond als informateur in mijn advies dat ik niet een tijdsspanne moest gaan verzinnen op basis waarvan dit moet kunnen. Het belangrijkste vind ik dat de beweging ontstaat naar elkaar toe en naar de vorming van een kabinet.

VRAAG

Dus dit moet eindigen, als het aan u zou liggen, moet de volgende fase eindigen met een regeerakkoord?

BUMA

Ik heb het woord akkoord gebruikt, want ik weet dat tegenwoordig akkoorden allerlei namen hebben.

VRAAG

Coalitieakkoord.

BUMA

Ja, noem het zo, maar dat is inderdaad, de gedachte voor mij in deze fase is: een akkoord wat stevig genoeg is om daarna met het formeren van het kabinet te beginnen. Dat is het uitgangspunt van het advies.

FERWERDA

Meneer Buma, ik zit naar u te luisteren. Bent u eigenlijk blij dat deze klus erop zit of niet?

BUMA

Dat is dubbel, want ik heb het ook al heel erg leuk gevonden. Maar ik moet zeggen, daar ben ik heel eerlijk in: als ik mijn agenda voor de komende weken in Leeuwarden zie. Dan heb ik daar toch ook wel heel veel zin in.

FERWERDA

Ik spreek heel veel mensen op straat en die zijn een beetje klaar met die Haagse spelletjes. Maar wat u nu heeft meegemaakt deze weken, zijn toch ook heel veel spelletjes, blokkades, noem maar op. Bent u daar nu af en toe heel erg moe van?

BUMA

Ik wil toch wel benadrukken dat voor de verkiezingen mensen hebben gestemd op een politieke partij en vaak ook heel specifiek op een bepaalde politieke partij, omdat die een bepaalde richting ingaat. En ik denk, en ik begrijp heel goed dat daarna voor die politieke partijen die kiezers achter zich hebben gekregen, juist omdat ze iets specifieks willen, het heel ingewikkeld is om daarna te zeggen: u heeft mij wel gestemd voor de verkiezingen, maar ik doe nu iets anders. Dus dit gaat echt voor mij niet om politieke spelletjes. De mensen die ik heb gesproken, zijn bezig met het vraagstuk: hoe kan ik de stem die ik heb gekregen vertalen? Is dat door mijn standpunt vast te houden of om daar dingen van weg te geven? En dat is een heel ingewikkeld proces, wat ook moeilijker is dan vroeger. In het verleden was het meer zo, je bent van een partij, die stem je je hele leven en jouw bazen praten met elkaar en de ene keer regeert het CDA met de VVD, de volgende keer met de Partij van de Arbeid, dan komt D66 erbij en dan gaat het weer weg. En altijd dachten de mensen thuis: het is goed wat mijn mensen doen. En dat is totaal weg. Dus de mensen die nu een partij leiden, doen dat in een totaal ander tijdsgewricht. En dat maakt het dus heel ingewikkeld.

FERWERDA

Maar dat is toch niet heel veel anders dan tien jaar geleden? Er zijn heel veel coalities met meerdere partijen, dat is toch niet echt veranderd, of wel?

BUMA

Ja, het verandert wel. En niet alleen in tien jaar, maar ik zie een trend in de laatste decennia. Dus zeker is dit veranderd. En zeker zie je dat partijen veel sneller heel veel zetels winnen en heel veel verliezen. Dus wat ik daarmee wil zeggen, is dat de informateur die hier staat, heel veel begrip heeft voor het feit dat politieke partijen voor verkiezingen heel stellig zijn en na verkiezingen ook weer de eigen kiezers onder ogen moeten komen, nogmaals, met een punt wat je heel hard van tevoren hebt gezegd en niet gaat doen. Wat mensen ook weer zouden kunnen uitleggen als een spelletje. Maar het is geen spel. En er is echt geen enkele fractie die ik erop kan betrappen dat die of in de gesprekken met mij of de gesprekken onderling spelletjes zit te spelen.

FERWERDA

Nee, ik heb het niet over spelletjes, maar meer blokkades.

BUMA

Nee, maar goed. Blokkades, absoluut. Er ligt een hypotheek op deze hele formatie door blokkades. Dan ga ik ook dat woord spel niet bij plakken, maar het is zonder meer waar dat mijn werk als informateur bemoeilijkt is door blokkades en het is uiteindelijk het werk van de Kamer zelf om een kabinet te maken. Dat kan ik niet ontkennen.

FERWERDA

Kijk eens in die glazen bol. Is er een kabinet, denkt u, voor of na die gemeenteraadsverkiezingen?

BUMA

Die vraag is gemakkelijk te beantwoorden, want ik heb geen glazen bol en ik ga het ook niet proberen om het te voorspellen.

FERWERDA

Nee, maar ik hoor al die partijleiders zeggen: voor de Kerst moeten we op het bordes staan.

BUMA

Dan moet u mij naam en partijzeggen van de partijleider die dat nu nog zegt.

FERWERDA

Nee, ja, precies.

VRAAG (ANP)

Meneer Buma, u heeft nu drie weken met CDA en D66 gezeten, die hebben een agenda geschreven. Nu moet er weer een schrijfopdracht komen en het moet een akkoord worden. Welke lessen van de afgelopen drie weken gaan daarbij helpen?

BUMA

Ik kan een paar dingen noemen, maar dat ga ik dan nu even snel zeggen. De eerste is  dat mijn advies zou zijn om weer mensen van buiten erbij te halen. Want wat enorm heeft geholpen, merkte ik, is dat politieke verschillen kunnen worden overbrugd door mensen die zeggen: maar buiten, de praktijk, laat dit zien dat dit nodig is. En je kan dus als het ware onpolitieken door te zeggen: de praktijk (onverstaanbaar, red.). En ik heb het ook in mijn verslag opgeschreven: politiek moet niet alleen gaan denken wat ik wil, maar ook wat ik kan. Wat kan er in de buitenwereld? Wat kunnen overheidsinstanties aan? Wat kunnen bedrijven aan? En als je dus vanaf het begin al heel goed kijkt, we willen allemaal verschillende dingen, maar wat kan er? Dan komen we ook dichter bij de praktijk van de mensen thuis. Dus meer uit die stellingen die zo vaak betrokken worden, meer naar wat mogelijk is. Het is er één, maar ik zou echt adviseren om weer in een vroeg stadium te gaan praten met mensen van buiten de politiek die die wereld in die vergaderzaal brengen.

VRAAG

En over welke onderwerpen moet dat dan gaan? De verkenner had heel duidelijk vijf onderwerpen uitgekozen. Moeten die vijf onderwerpen nu weer opnieuw bij de kop gepakt worden of moeten we het gaan verbreden?

BUMA

Dit gaat natuurlijk om verbreding. Ik heb ook in mijn tussenverslag al gezet: de hele justitiële keten staat er niet in, terwijl daar, weet ik ook uit de praktijk, heel veel moet gebeuren. Het onderwijs staat er niet in, bestuur en democratie staat er niet in. Dus er staan heel veel onderwerpen in die echt wel, zeker in de Nederlandse verhoudingen, moeten worden besproken voordat er een kabinet is.

VRAAG

En u gaat daar geen prioriteit aan geven, van: begin bij dit onderwerp of pak eerst dit?

BUMA

Nee, ik heb dus niet zoals de vorige een inhoudelijke agenda of althans een onderwerp voor een inhoudelijke agenda neergelegd.

VRAAG

En de keuze is nu gevallen om de VVD erbij te betrekken. Is er nog een mogelijkheid geweest dat het één van die andere twee partijen was geweest? GroenLinks-PvdA of JA21?

BUMA

Met GroenLinks-PvdA is gesproken en GroenLinks-PvdA zelf zegt: een minderheidsvariant vinden wij niet verstandig. En dat betekende ook, dat ziet u in het verslag ook, dat dus ook voor hen een minderheidsvariant, PvdA, D66, CDA, of wat zeg ik, GroenLinks-PvdA en de anderen niet voor de hand lag. Dus daarom is die niet gedaan. En JA21 is zoveel kleiner dat je heel ver bent van een meerderheid. Dus er is heel bewust wel naar drie grote partijen gekeken.

VRAAG

En gaan we dan bijvoorbeeld na de Kerst al zien dat er andere partijen bij betrokken worden? Hoe ziet u dat proces voor zich?

BUMA

Dat is dus voor mij aan de partijen die nu met elkaar gaan praten. Zij moeten met elkaar gaan spreken om te kijken hoe zij en met wie zij verder willen en wat dat betekent voor het sluitakkoord.

VRAAG

En dat moet dan een soort regeerakkoord, basisproduct, worden?

BUMA

In principe komt dat bij een regeerakkoord wat mij betreft. Alleen, ik zie ook dat daar de tijden veranderen in hoe dat precies wordt opgeschreven, hoe je het noemt, hoe gedetailleerd je wil zijn. Maar ik heb het wel zodanig opgeschreven dat het akkoord wat er komt wat mij betreft de basis zou moeten zijn voor formeren en daarmee zou dat dus inderdaad een regeerbasisakkoord moeten kunnen zijn. Maar ik wil het zoveel mogelijk aan de partijen laten.

VRAAG

Een regeerbasisakkoord, is dat de nieuwe term?

BUMA

Ja, die is bij dezen achter dit spreekgestoelte verzonnen, want ik wil voorkomen dat ik partijen die gaan praten nu, opleg dat het beeld ontstaat dat ze heel gedetailleerd het moeten doen, is aan hen. Maar het belangrijkste is dat inderdaad, in die zin dus het regeerakkoord, dat het het beste is als de volgende fase leidt tot een document waar meer partijen of gedeeltelijk of helemaal aan meedoen waardoor deze drie partijen of meer kunnen zeggen: wij willen formeren naar een kabinet.

VRAAG

Laatste vraag, waarom legt u de partijen geen deadline op? Soms kan dat werken om de druk op te voeren.

BUMA

Wat ik net zei, ik vind dat ik dat zelf niet te hoef te doen. Ik vind wel, en dat zal vast ook gebeuren, en volgens mij sterker nog, in het reglement van orde staat dat ook, dat de Kamer aan een volgende fase een deadline stelt. Dus mijn idee was: ik ga nu niet zelf er een deadline op zetten, het proces is voor mij het belangrijkste, maar het is helemaal niet zo gek als de Kamer zelf in de fase van het debat, wat nu waarschijnlijk woensdag komt, zelf zegt wat men een reële termijn vindt.

VRAAG (NIEUWSUUR)

Meneer Buma, u heeft de afgelopen weken met al deze partijen aan tafel gezeten, u bent een tijdje weg geweest uit Den Haag, u heeft dus een frisse blik, wat vindt u dan van die blokkades die worden opgeworpen? Is dat op persoon?

BUMA

Er zijn ook hele verschillende soorten blokkades, dat moet je ook niet vergeten, maar er zijn ook blokkades natuurlijk vlak voor de verkiezingen gelegd. Het is wel belangrijk, ik heb daar verder geen oordeel over, maar dat je beseft dat dat dus na de verkiezingen ook gevolgen heeft. Nou, dat blijkt nu. Maar ik kan alleen maar voor mezelf zeggen dat het feit dat er blokkades zijn, waardoor je dus minder partijen bij een formatie kan betrekken, hoe dan ook betekent dat het ingewikkelder is. En dus ook voor die andere partijen betekent dat je dat extra stapje moet nemen.

VRAAG

U zet nu deze drie partijen aan het werk, deze drie partijen zeggen alle drie: het moet snel. Was het dan niet het snelst geweest om te zeggen: deze drie nu een minderheidskabinet?

BUMA

In wezen zit dat er ook in. Dus als ik zou zeggen: het moet een minderheidskabinet worden, gaat dat niet sneller. Want dan moeten zij nog steeds met anderen spreken die daarover verder willen gaan. Dus ik heb heel bewust het opengelaten, omdat dan in de loop van het proces kan blijken dat een andere partij onder bepaalde voorwaarden wel of niet mee wil doen. Dus mijn overtuiging is dat ik het beter vrij kan laten met als minimum deze drie partijen, dan dat ik het helemaal inkader in: het moet een minderheidskabinet zijn.

VRAAG

Maar het zou niet gek zijn?

BUMA

Ik heb geen voorkeur daarin.

VRAAG

Maar gezien hoe dit proces verloopt, zou deze conclusie niet gek zijn?

BUMA

Maar dan kom ik weer terug op wat ik eerder zei: omdat meerderheidsvarianten geblokkeerd zijn, kom ik bij deze drie. Dus is het niet gek dat het een minderheidsvariant wordt. Maar dan ga ik meteen weer zeggen: het kan ook heel goed uiteindelijk een meerderheidsvariant worden. Dus ik denk dat het echt te vroeg is om nu al te zeggen wat het eindplaatje wordt. Maar in ieder geval is wel heel breed gezegd: deze drie partijen zullen daar vermoedelijk wel in zitten. Zelfs daar zijn nog andere varianten denkbaar overigens. Maar in ieder geval is het zo dat deze drie nu inhoudelijk verder gaan praten, wat mij betreft, in samenwerking met anderen.

VRAAG

En u zegt: er is dus steun voor deze vervolgstap. Van wie komt deze brede steun?

BUMA

Ik ga zelf niet nu, want ik heb verder geen vinklijstje gehad en mensen niet een op een zelf gevraagd. Dus ik heb de inschatting overgenomen van anderen. Daar is mijn inschatting dat het de meerderheid kan halen. Daarom durf ik dit te doen. En ik weet ook dat het debat uiteindelijk moet bepalen of het inderdaad gebeurt.

VRAAG

Dus dat is nog niet aan u medegedeeld, of die steun er ook daadwerkelijk is?

BUMA

Ik heb niet gevraagd of alle steun er maximaal is. Want ik vind het niet aan een informateur om voor een debat mensen te eisen: vertel mij wat je gaat stemmen. Ik heb wel voldoende indicatie dat een meerderheid dit zou moeten kunnen steunen.

VRAAG (NU.NL)

Meneer Buma, er is ook veel gebeld met Jesse Klaver. En GroenLinks-PvdA is sowieso wel een rol gespeeld, want dat is ook een paar keer langs geweest bij u. Wat was nou eigenlijk uw vraag aan hem? Wat zou nou de rol van GroenLinks-PvdA moeten worden?

BUMA

Nou, ik ga niet praten over de gesprekken die ik heb. Ik heb gewoon met alle vijf fractievoorzitters gesproken over de vraag: hoe kijk je naar het proces? U ziet trouwens ook het verslag daarvan terug in mijn eindverslag. Wat vind je dat er zou moeten gebeuren? En hoe kijk je zelf naar je rol daarin? Dat zijn ongeveer de dingen die ik bij iedereen besproken heb.

VRAAG

Ik heb nog niet alles helemaal kunnen lezen. Maar wat ik een beetje heb kunnen zien, is dat GroenLinks-PvdA, die wil niet in een minderheidskabinet. Is dat nou ook de reden dat zij sowieso niet de derde partij zijn geworden als het ware? Kunt u daar iets over zeggen?

BUMA

Dat zei ik eerder, dat is niet dé reden. De reden is ook dat deze drie met elkaar verder wilden spreken en daar indicatie hebben dat er een meerderheid is die dat steunt. En ik heb geen andere variant waarvan ik een beeld had dat drie partijen die ook willen en dat die ook een meerderheid krijgen. Dus dat is voor mij de reden dat ik het op deze manier adviseer.

VRAAG

Dus D66 en CDA wilden op zich wel met GroenLinks-PvdA een minderheidskabinet, alleen dat wilde GroenLinks-PvdA niet?

BUMA

Nee, want dat is zover eigenlijk nooit gekomen omdat alle drie, dan is het weer de ene willen wel, de andere willen niet. Nee, de drie samen zagen dat dat een hele ingewikkelde optie zou worden. De Partij van de Arbeid heeft expliciet gezegd: niet minderheidsvariant, want we zitten, het is hier ook wel gezegd, in een periode waarin er meerderheidskabinetten moeten komen. Dus dat heeft ook onze grote voorkeur. Dat is vanaf het begin ook duidelijk geweest. Dus ik heb ook niet doorgevraagd op anderen: wil je niet toch? Uiteindelijk is deze richting die het meest kansrijk is.

VRAAG

Welk beroep wordt nou op die partij gedaan, op GroenLinks-PvdA, welk beroep wordt nou gedaan op hen?

BUMA

Ik doe geen beroepen, ik stel vast. En anderen kunnen beroepen doen. En ik denk dat de heer Klaver zelf het beste kan aangeven hoe hij zijn positie ziet in het politieke landschap.

VRAAG

Dus u heeft niet gezegd: er komt wellicht een minderheidskabinet en uw partij wordt daarin belangrijk want vanuit de oppositie kun je zo'n minderheidskabinet aan een meerderheid helpen. Dat verandert toch een beetje de status van zo'n partij. Is het daar dan helemaal niet over gegaan?

BUMA

Ik heb met alle partijen gesproken over de mogelijkheden. Dus ook steun of iets dergelijks. De Partij van de Arbeid heeft aangegeven: als er een kabinet komt dat naar inhoud te beoordelen vanuit het eigen verkiezingsprogramma. Dat is een gerespecteerde positie.

VRAAG (TELEGRAAF)

U heeft het elke keer over blokkades. Ligt er naast de blokkade van de VVD richting GroenLinks-PvdA dan ook een blokkade vanuit D66 naar J21?

BUMA

Dat is niet als blokkade zo benoemd. Er is gezegd, en dat staat volgens mij ook wel zo in het verslag, dat er bezwaren zijn. Bezwaren waardoor men nu aan de slag wil met deze drie. Het woord blokkade heb ik niet verder gehoord in deze periode maar ik kon op dit moment ook niet concluderen dat men verder kon met een meerderheidsvariant, als het al een meerderheidsvariant was, met J21. Een van de punten die D66 aangeeft, en dat is wel belangrijk om te beseffen, is dat zo'n variant nog steeds 75 zetels heeft maar niet de meerderheid. Dus die combinatie heeft bij D66 gemaakt dat ze zeggen dat ze het niet logisch vinden. En dat is de reden dat die dus ook niet onderzocht nu wordt maar dat we met drie verder gaat.

VRAAG

Maar 75 zetels, dat ligt toch een stuk dichter bij een meerderheid dan 66?

BUMA

Dat klopt.

VRAAG

Waarom wordt die optie dan niet verder onderzocht?

BUMA

Omdat het geen meerderheid is. En omdat dus ik afhankelijk ben van wat D66 zegt en D66 geeft aan, een combinatie, dat vindt u terug, dus nog geen meerderheid, het ook niet logisch te vinden om, en dat is dan meer politiek, twee partijen aan de rechterkant te hebben, zo staat het ook in het verslag, en het is die combinatie die maakt dat als je het al zou doen, nog steeds er geen meerderheidskabinet was, dat zij zeggen: wij gaan voor een andere variant en dat is op dit moment de variant met drie partijen.

VRAAG

En ziet u een mogelijkheid dat die bezwaren eventueel wegvallen?

BUMA

Dat moet u echt aan die partijen vragen. Ik meet op wat de stand nu is.

VRAAG (NEDERLANDS DAGBLAD)

Meneer Buma. Formeren is het natuurlijk ook wegstrepen van opties. De optie dat D66 en CDA met GroenLinks-PvdA een minderheidskabinet vormen, is die optie nu definitief weggestreept? Nog even in vervolg op wat er al over gevraagd is.

BUMAM

U bedoelt die minderheidsvariant?

VRAAG

Ja.

BUMA

Kijk, het wordt, laat ik het zo zeggen, ik moet altijd voorzichtig zijn met het woord definitief, maar in mijn beoordeling: ja. Dus er is echt wel gezegd: dit gaat niet vliegen op die manier.

VRAAG

Oké. Nog een andere vraag. In hoeverre denkt u dat een meerderheidskabinet succesvol kan zijn als er alleen maar op deelonderwerpen afspraken gemaakt kunnen worden en dus niet een afspraak is over structurele rugdekking in het parlement?

BUMA

Dat is typisch iets wat in de volgende fase moet worden beoordeeld, want dan zullen de drie met anderen moeten spreken en daar zal uit moeten komen of dat inderdaad haalbaar is. En dan kom ik bij mijn laatste zinnen van wat ik bij de inleiding zei: daarvoor zullen partijen zelf stappen vooruit moeten zetten. Dus je kan heel lang blijven zitten en ik wacht wel af, maar op een gegeven moment zal in dit land en wat mij betreft heel snel, een regering moeten komen die grote opgave aanpakt. Dat is echt wat voorop moet staan bij alle fracties en daarom roep ik ze ook op: kom in beweging en denk ook naar wat een ander nodig heeft, dus gun anderen iets en vanuit die basis verder onderhandelen.

VRAAG

Maar is er volgens uw taxatie meer nodig dan het afspreken van alleen maar akkoorden op deelonderwerpen of iets los, vast, zeg maar? Want het is wel een behoorlijk experiment.

BUMA

Ja, natuurlijk.

VRAAG

Dus wat is er volgens u minimaal nodig?

BUMA

Ik kan natuurlijk heel makkelijk zeggen, dan kom ik eigenlijk weer bij hetzelfde, maar de voorkeur heeft natuurlijk een kabinet wat in beide kamers een meerderheid heeft. Maar dat is er niet. Dus kom je bij een kabinet wat in één Kamer in ieder geval een meerderheid heeft, is er ook niet. Kom je bij minderheidskabinetten, daarvan zijn nu drie partijen die verder gaan en dan ga je opbouwen, hoe stevig kan je dat inbedden in een meerderheid? Dat is de ingewikkelde situatie waar we in zitten.

VRAAG

Maar wat is er volgens u minimaal nodig?

BUMA

Dat kan ik niet beoordelen, echt niet. Omdat ik wil dat zij zelf gaan kijken wat zij nodig gaan hebben. Dat zal in de kamer ook worden besproken, dus daar zal ook overleg over plaatsvinden. Want ook de volgende fase zal een meerderheid moeten hebben om te starten. Dus het is niet aan mij om te zeggen wat het moet zijn, maar hoe steviger hoe beter. Nou, ik zei net, de stevigste kabinetsmeerderheid beide Kamers kan niet, dus rol je af en vanuit de fase nu drie ga je weer zoveel mogelijk erbij plussen. En vergeet niet: ooit zal er toch een kabinet moeten komen. Dus we kunnen zeggen: er is geen steun, er is niks, maar ooit zal dat kabinet van start moeten. Want ik blijf zeggen: al het gepraat over posities lost de problemen niet op, terwijl dat is wat uiteindelijk alle partijen zeggen dat ze willen: aan de slag.

BUMA

Maar dan is toch hetgeen wat u nu adviseert ook gewoon een beetje een verlegenheidsoptie?

BUMA

Het is een optie die absoluut tot stand komt, omdat de meerderheden niet kunnen. Dat is de hele fase nu. Dus het is wel, en daar ben ik echt wel van overtuigd, de beste optie, die komt uit deze drie weken. Dus ik heb alles verkend. Ik heb ook gezegd: ik ga het niet verlengen, dus let goed op wat je zegt. Dat is ook echt wat ik hoor. En wat in het verslag komt, is wat in het verslag staat. Dus niet dat je een week later zegt: ik bedoelde eigenlijk iets anders. Dit is het, dat weet iedereen. Dit zijn de posities. Daaruit leid ik af dat de enige op dit moment mogelijke variant die ook nog mogelijk een meerderheid haalt bij de start om te gaan onderhandelen, deze is. En er is ook niet een andere variant opgekomen waar andere fracties zeggen: maar deze zou ook kunnen. Dus dat is waarom bij alle mogelijkheden deze het is.

VRAAG (WNL)

Zou je een minderheidskabinet een experiment noemen?

BUMA

Dat is heel interessant. Dat woord heb ik vaker genoemd. En daar neem ik, om het maar zo te zeggen, afstand van. Want een experiment, daar kies je voor. We gaan een experiment doen. Dat is niet zo. Iedereen wil een zo solide mogelijke regering. En dan kom ik weer: maar alle varianten, hoe solider ze zijn, hoe kanslozer ze in deze fase zijn. Dus bouw je terug naar wat wel kan. En dat wordt het dan ook. Dus het is, wat mij betreft, het kabinet, wat er ook op bordes staat, wat echt het werk gaat doen. En we zitten al een aantal verkiezingen iedere keer op nieuw terrein bij het zoeken naar: hoe bouwen we kabinetten? En daarbij weten we ook, dat moet ik er wel bij zeggen, het vorige kabinet had wel een meerderheid maar is achteraf ook geen bewijs geweest van stabiliteit. Dus ik begrijp ook wel, en dat zeggen de drie partijen ook wel, heel groot zijn hoeft niet altijd beter te zijn, als de onderlinge samenhang er niet bij is. Dus ik ga daarom afstand nemen van dit soort woorden. Omdat ik, één, we experimenteren niet met Nederland. Twee, het is ook geen experiment. Het is ontstaan uit de dingen die nodig zijn. En het kan ook best wel werken. Dus we zitten allemaal, en ik ook, op de ingewikkeldheid. Maar een minderheidskabinet, wat een goede agenda heeft en wat anderen weet te overtuigen of mee te nemen, kan natuurlijk aan het eind een hele stevige agenda bouwen en uitrollen.

VRAAG

U heeft voor de afgelopen agenda, zijn er allerlei experts langsgekomen. Ik hoorde u net weer zeggen: dat zou ik eigenlijk weer aanraden, als ik het goed heb begrepen, aan de nieuwe ronde om dat weer te doen. Hebben we dan eigenlijk de afgelopen drie weken weggegooid? Want toen hebben we ook eigenlijk dit proces al doorlopen?

BUMA

Ik zit even te zoeken, want ik heb volgens mij helemaal aangegeven waarom dat niet zo is. En het zijn een paar dingen. Eén, met die agenda is gebleken dat op één fractie na alle fracties zich herkennen in grote delen van de inhoud, van wat er staat. Dat is iets heel anders dan dat ze zeggen: ik steun het. Maar er is gezegd: dit is een goede richting. Daarbij zijn de richtingen in die vijf punten door de Kamer als geheel besproken. Doordat er twee weken op inhoud is gesproken, en daarna ook aan de hand van de inhoud verder wordt gesproken, is er veel meer losgekomen in het samenspreken over: hoe moeten wij verder. En dat vind ik het grote verschil, dat er dus veel meer naar elkaar wordt geluisterd, met elkaar wordt gesproken. Vergeet niet dat, ik heb het ook gezegd, toen de vijf partijen bij mij aan tafel zaten, was dat voor het eerst in die samenstelling dat ze aan tafel zaten. Dit weekend is er heel veel contact geweest wat er niet was geweest. Dus in het wegraken van verkiezingen heeft dit enorm geholpen. En ook in het besef dat de fase die nu komt, geen meerderheidsvariant op dit moment heeft, maar dat deze drie partijen de partijen zijn die het best nu verder kunnen praten.

VRAAG

Nou hebben er natuurlijk twee partijen al uitgebreid met elkaar onderhandeld. Er komt nu een derde bij. Heeft u er vertrouwen in dat diegene niet met een achterstand begint?

BUMA

Zeker. Daarom vind ik dus ook dat ze ook gesprekken opnieuw moeten doen. Dus niet zeggen: we hebben met die gesproken en die heeft dat en dat gezegd, maar haal ze erbij. En het is echt aan die partijen, en dat doen ze nu al, om te laten zien aan de partij die erbij komt, dat het samen is. Drie partijen bouwen aan een verdere agenda en een akkoord. Graag gedaan. En dan een glaasje water.